Thi Lê
Nhà lý luận, phê bình văn học Đặng Tiến vĩnh biệt cõi trần sáng 17 Tháng Tư, 2023 tại
Orléans (Pháp), thọ 83 tuổi. Ông là “nhà phê bình văn học đặc sắc, xuất sắc của nền văn
học Việt Nam hiện đại” (Lại Nguyên Ân). Theo nguồn tin từ những người thân của ông thì
ông sẽ được hỏa táng vào ngày 24/4 và sau đó tro cốt sẽ được đưa về an nghỉ ở quê nhà.
Đặng Tiến sinh ngày 14/4/1940 tại làng An Trạch, nay là xã Hòa Tiến, huyện Hòa Vang, Đà
Nẵng. Lúc nhỏ ông học trường Lycee Pascal Đà Nẵng rồi Đại học Văn khoa Sài Gòn. Tốt
nghiệp năm 1963 ông về dạy học ở Đà Lạt, sau đó chuyển sang làm ngoại giao.
![](https://www.nguoi-viet.com/wp-content/uploads/2024/07/DangTien.jpg-1.webp)
Sinh thời, Đặng Tiến cho biết: “Tôi sinh 1940 tại xã Hòa Tiến, Đà Nẵng. Năm 1960, vào Sài
Gòn học Đại học Văn khoa, 1963 ra trường, đi dạy tại trường cấp 3 A.Yersin. Tôi học
trường Pháp từ nhỏ, nên có điều kiện tiếp xúc nhiều sách báo Pháp, thuận lợi trong giao
tiếp, mở mang.
Từ 1966, tôi sang Berne (Thụy Sĩ) làm ngoại giao. Từ 1968, tôi về Pháp, học thêm ở Đại
học Paris và bắt đầu công việc dạy Pháp văn cho một trường cấp 3 ở Orléans (cách Paris
100km). Cùng với Giáo sư Tạ Trọng Hiệp, tôi lập ra Ban Việt học tại Đại học Paris 7, giảng
dạy ở đây từ 1969 – 2005.
Sau ngày nghỉ hưu cho đến khi qua đời, Đặng Tiến sống tại Orléans (Pháp) và đã nhiều lần
về thăm quê. Ông là người có nhiều công trình nghiên cứu phê bình văn học đăng trên các
tạp chí Mai, Văn, Tân Văn, Bách Khoa… (trước 1975), Văn Học, Đoàn Kết… (sau 1975).
Ông đã xuất bản “Vũ trụ thơ” (NXB Giao điểm, 1972), “Vũ trụ thơ II” (Thư Ấn quán, Hoa Kỳ, 2008), “Thơ – Thi pháp và chân dung” (NXB Phụ Nữ, 2009). Tác phẩm “Vũ trụ thơ III” đã hoàn thành bản thảo đang ở nhà xuất bản đã trở thành một công trình… dang dở!
Đặng Tiến là nhà phê bình văn học, đặc biệt là phê bình thơ được nhiều người kính trọng
và yêu mến. Kính trọng vì tài năng, trí tuệ và yêu mến vì sự vô tư trong sáng, không bị chi
phối bởi bất cứ định kiến nào về tư tưởng, quan điểm và học thuật. “Anh là một nhà phê bình tài tử theo nghĩa phê bình vị phê bình, phê bình vì yêu văn chương nghệ thuật chứ không vì một cái gì khác ngoài văn chương…” (Đỗ Lai Thúy, “Đặng Tiến và những vũ trụ thơ”, Văn hóa Nghệ An). Có được sự “may mắn” này, có lẽ do ông được đứng ở một “tọa độ” đặc biệt.
Quan điểm phê bình thơ của ông rất rõ ràng: “Điều quan trọng với tôi trong các bài viết,
không phải là khen chê, mà hiểu bài thơ, may ra hiểu được người làm thơ. Hiểu được
nhau, gặp được nhau là quý” (Trả lời phỏng vấn Lý Đợi, ngày 5/2/2010). Và ông bày tỏ:
“Yêu văn là yêu người. Yêu thơ là yêu mình, cảm thơ, hội ý với thi nhân ta trở thành tri âm
với nàng thơ, ta bình đẳng với tác phẩm.” Do hiểu rằng “Thơ là một ngôn ngữ tự lấy mình làm đối tượng” và do khả năng nắm bắt được cái “thần” của thi ca (“Câu thơ hay là một thoáng trần gian”), Đặng Tiến luôn cảnh báo: “… mỗi bài thơ là một mô hình phức tạp, cái nhìn khoa học… là cần nhưng chưa đủ để nắm bắt câu thơ. (…) Cần có sự tổng hợp nhất quán nhiều ngữ cảnh, nhiều quan hệ do trực giác mách bảo, trong thao tác này tư duy duy lý xem ra bất lực.”
Đặng Tiến cũng đã từng khẳng định: “Những câu chữ bao giờ cũng đặt trên một nền
chung: niềm tin vào văn học, lẽ phải, tình người, dân tộc và đất nước.” Tất cả đã làm nên một phong cách bình thơ rất “Đặng Tiến”. Viết về ông, nhà nghiên cứu Hoàng Ngọc Hiến cho rằng: “Cách phê bình thơ của Đặng Tiến chung quy lại vẫn là “diễn
nghĩa”, “bàn góp”, “tán rộng…” Số phận của những người viết phê bình ở nước ta vẫn là:
“diễn…”, “bàn…”, “tán…”.
Hơn nhau là ở chỗ biết “diễn…”, biết “bàn…”, biết “tán…” Đặng Tiến có một nền văn hóa,
kiến văn rất tốt, thuận cho sự “hoạt ứng” của tác giả trong sự “diễn…, bàn…, tán…” (Hoàng
Ngọc Hiến, Tạp chí Nhà văn Việt Nam, tháng 6/2009).
Nhưng có lẽ, lối phê bình của Đặng Tiến không chỉ dừng lại ở đấy mà còn có cái gì khác
hơn, cao hơn, xa hơn, đó là “chất thơ và ý đạo” như nhận xét của Nguyễn Đông Nhật.
Cụ thể hơn, như nhận xét của Mai Anh Tuấn: “Có thể nói, trong suốt hơn ba thập niên cầm
bút phê bình, Đặng Tiến duy trì tín ngưỡng ngôn ngữ và không ngừng phát hiện nó trong
nhiều tác giả, tác phẩm nghệ thuật tiêu biểu, khiến có khi ông được coi là nhà phê bình duy
mỹ mà lối thẩm bình của ông như thể một vũ trụ riêng, sóng sánh giữa lý thuyết và trực
cảm, giữa ấn tượng và khoa học.”
Điểm đặc biệt nhất trong phê bình thơ của Đặng Tiến là câu văn của lời bình luôn mới mẻ
và đầy “thi tính.” Khi nhận định về thơ, ông viết: “Nguồn thơ nào không mang ít nhiều nhan
sắc của phôi pha nếu bản chất của thơ không phải chính là di tích của phôi pha.”
Khi bàn về “Truyện Kiều” ông viết: “Yêu một tác phẩm nghệ thuật như yêu một người con
gái, mỗi lần yêu là khám phá ở họ một trinh tiết mới. Chúng ta yêu Kiều và Kim Trọng yêu
Kiều bằng hai mối tình khác nhau…” hoặc “Giá trị của “Truyện Kiều” không phải là thành tố
mà là ánh sáng của nó. Ánh sáng là niềm tin của con người vào ngôn ngữ bên trong vĩ
tuyến của định mệnh và bên ngoài kinh tuyến của lịch sử.”
Mỗi tác giả xuất hiện trong bài viết của ông (mà ông gọi là một thi giới, một vũ trụ thơ) đều được nhận xét bằng những câu mới mẻ và đầy thi tính như vậy. “Vũ trụ thơ của Ức Trai là một áng mây bên suối, một ánh trăng trong khoang thuyền, tiếng chim kêu trong rặng hoa, là giọt sương bên chồi cúc…” “Quang Dũng đã đến giữa cuộc đời dịu dàng như một nét hoài nghi, rồi anh ra đi nhẹ nhàng như một chút mơ phai.” “Thế giới của Đinh Hùng nghe như lúc nào cũng xôn xao; thiên nhiên đợi đổi mùa, tình yêu đến giờ gặp gỡ hay lúc chia phôi, nắng chiều đợi tàn phai, tiếng dương cầm hắt hiu lời vĩnh biệt…” “Bùi Giáng, rất sớm, đã linh cảm rằng mình suốt đời đứng nguyên ở một tọa độ, xác định bởi một không gian Cố Quận và một thời điểm Nguyên Xuân”. “Niềm tin Văn Cao đi từ những giấc mơ thét gào thực tại, là những rạn vỡ đòi lại toàn bích, là chiếc lá gọi trời xanh”.
Chính vì thế: “Phê bình thơ đã “vượt biên” chức năng chuyên môn. Để giúp con người đến
với nhau nhiều hơn…” (Nguyễn Đông Nhật, “Vu vơ sợi gió”, NXB Đà Nẵng, trang 142).
Vĩnh biệt nhà nghiên cứu phê bình văn học tài năng của xứ Quảng. Xin kính chúc ông cũng
sẽ tìm được “những thoáng thiên đường” thú vị như ông đã từng mải miết đi tìm “những
thoáng trần gian.”
Một vài kỷ niệm với nhà phê bình Đặng Tiến
Qua trang fb của anh Trương Điện Thắng rất bất ngờ và thương xót tôi nghe tin nhà nghiên
cứu phê bình văn học Đặng Tiến đã rời cõi tạm ra đi vĩnh viễn ở tuổi 83, khi đang con dang
dở vài việc.
Với tôi vào thời tuổi trẻ anh là thần tượng. Xin kể lại vài kỷ niệm với anh.
Niên khóa 1965-1966 ở trường Trung học Quế Sơn (đã dời xuống Hội An) tôi học văn với
Thầy Hoàng Như Bí. Xuất thân là dân ban Toán nhưng thầy dạy văn rất hay nhất là dạy về
Truyện Kiều. Dáng thầy nho nhã vì thế bọn tôi hay gọi thầy là Kim Trọng. Trong một giờ dạy về Truyện Kiều, thầy đem một bài bình của Đặng Tiến vào đọc cho cả lớp nghe. Lần đầu tiên tôi biết Đặng Tiến và ấn tượng về ông. Cuối buổi học tôi mượn thầy bài viết để về nhà đọc lại. Mấy ngày sau thầy Hoàng Như Bí có hỏi tôi: Em nghĩ gì về bài viết của ông Đặng Tiến? Tôi trả lời ngay: Dạ hay quá Thầy. Rồi tôi đọc: “Yêu một tác phẩm nghệ thuật như yêu một người con gái. Mỗi lần yêu là ta khám phá ở họ một trinh tiết mới. Chúng ta yêu Kiều và Kim Trọng yêu Kiều bằng hai mối tình khác nhau” hay: “Giá trị của truyện Kiều
không phải là thành tố mà là ánh sáng của nó. Ánh sáng là niềm tin của con người vào
ngôn ngữ bên trong vĩ tuyến của định mệnh và bên ngoài kinh tuyến của lịch sử…”. Thầy
Hoàng Như Bí khen tôi “nhạy cảm,” nhận ra ngay điểm “độc đáo” của bài viết mà thầy
muốn chúng tôi lãnh hội.
Sau đó tôi có đọc thêm một số bài của anh trên Tạp chí Văn. Tôi mê nhất là bài: Hạnh phúc
trong tác phẩm Nhất Linh.
Năm 2011 sau khi nghỉ hưu tôi mới có điều kiện đọc lại Vũ trụ Thơ (Quyển I và II) và Chân
dung và Thi pháp của anh. Sau khi đọc Chân dung và Thi pháp tôi “nổi hứng” “gồng mình”
viết một bài về anh với tiêu đề “Người đi tìm một thoáng… trần gian” lấy ý tưởng từ một ý
của anh: Câu thơ hay là một thoáng trần gian.
Bài gửi cho báo Đà Nẵng bị từ chối. Tôi đem đưa cho anh Nguyễn Đông Nhật xem. Anh
liền bảo: Để tôi gửi cho Tạp chí Sông Hương thử nhé. Không ngờ bài được đăng, số ngày
20/3/2012.
Khoảng hơn một tháng sau tôi nhận được một cuộc gọi từ Pháp, là của anh Đặng Tiến. Bất
ngờ và hạnh phúc vì được anh khen và cám ơn về bài viết. Anh bảo phải nhờ tòa soạn tìm
số điện thoại của tôi nên gọi trể.
Năm 2017 anh từ Pháp về thăm quê. Những ngày anh lưu lại Sài Gòn tôi được gặp anh
mấy lần: Lần đầu được người bạn học của tôi là Nguyễn Văn Biệu (gọi anh bằng cậu) đưa
đến, được đi uống cà phê và ăn mì Quảng với anh; lần hai là buổi ra mắt Tạp chí Quán
Văn, số “vinh danh” Đặng Tiến (Nghe anh bảo số này anh “bắt” Tạp chí phải tìm bài của tôi
viết về anh để đăng).
Sau buổi ra mắt anh có rủ tôi tham dự một buổi sinh hoạt của nhóm Văn Việt vào ngày hôm sau. Tôi từ chối. Anh hỏi: Sao vậy? Tôi bảo: Em không phải nhà văn. Đi dự là “mạo danh.”
Mặt khác, mấy nhà văn thấy em lạ nên tưởng là “công an chìm” còn mấy anh “Công an
chìm” lại tưởng em là “nhà văn đối tượng” nên phải theo dõi. Anh cười và bảo: Đi chơi cho
vui mà khổ quá thì thôi ở nhà cho… lành!
Anh thường xuyên ghé thăm trang fb của tôi. Luôn động viên và nhắc nhở tôi. Khi nào có
thông tin mới lạ ở các fb khác anh hay nhắc tôi vào xem. Mấy người bạn ngạc nhiên về
“tình cảm đặc biệt” mà anh dành cho tôi.
Cách ngày mất khoảng gần 2 tuần anh còn nhắn tin bảo là đã “khỏe”, sẽ cố về thăm quê
một chuyến. Ai ngờ…!
Nhận được tin anh ra đi, tối đó tôi ngồi viết một bài tiễn biệt anh trên nền của bài cũ. Bài gửi đi rồi tôi mới biết là “khó đăng”. Một bài viết về anh trên một tờ báo lớn bị gở xuống. Rất may, anh bạn phụ trách chuyên mục của báo nhắn bảo: Để em lo. Cứ thử thời vận! Không ngờ mọi việc trót lọt. (Bài Người đi tìm những thoáng trần gian đã rời… trần gian-
https://baoquangnam.vn/nguoi-di-tim-nhung-thoang-tran…). Đây là một trong những bài
hiếm hoi về anh được đăng trong dịp này.
Sáng nay trong lễ tưởng niệm khi tro cốt anh được đưa về quê nhà An Trạch, Hòa Tiến,
Hòa Vang) tôi thấy hình như anh đang mỉm cười và bảo “hoan nghênh ý kiến” như những
lần anh vào trang fb gặp mấy bài viết tâm đắc của tôi.
Kính chúc anh tìm gặp “những thoáng thiên đường” thú vị như “những thoáng trần gian” mà anh từng mãi miết đi tìm!